Къушла ётгюр, кеслерин ёхтем тутхан джыртхыч къанатлыладыла. Ала кючлюдюле, тиридиле, кёб тюрлюлери барды. Алимле ачыкълагъандан, джерни юсюнде 40 тюрлю къуш барды.


Чыгырбаш къушланы юслеринден айтсакъ, ала мийик таулада, къаялада, къалын чегетледе джашайдыла. Эресейни джеринде Кърымда кёбдюле, Ставрополь, Краснодар крайлада, Тегейде, Дагъыстанда, Алтайда, Узакъ Востокда, башха джуртлада бардыла. Ала Къарачай-Черкесияны джеринде да джашайдыла.
Къушну узунлугъу бир метрге джетеди, къанатларын керсе, 3 метр болады, ауурлугъу 7-ден 14 килограммгъа дериди. Аны башы уллуду, бурну къатыды, джитиди, энгишге бюгюлюбдю, джаныуарны 2-3 минутха джыртыб къояды. Башында тюгю азды, бойну къымыжады, териси къалынды, боюн сингирлери бек кючлюдюле. Ол аш излей, уясындан 300-400 километр узакълыкъгъа кетеди. Аягъында бир бармагъы артына айланыбды, орта бармагъы 15,5 сантиметрге дериди, къалгъанлары 5 сантиметрдиле. Аны къаты, джити тырнакълары 2,5 сантиметрге джетедиле.
Бу къанатлы джашагъан джеринден кёчмейди, ёлген къойланы, эчкилени, бууланы, суу джагъада ёлюб тургъан чабакъланы, таш макъаланы, сарыубеклени этлерин, терилерин ашаргъа бек сюеди. Къуш мийикде учуб, тёгерекге сымарлаб къарайды, мыллык эслесе неда башха къанатлыла джыйылгъан джер кёрсе, энгишге айланыб, садакъ окъча къызыу учады. Бир-бирде бёрюледен, гиеналадан аланы тутуб ашай тургъан ашларын да сыйырады. Аны кёзлери иги кёргени ючюн, кесине кереклини 1-2 километр мийикликден эслейди. Джаны болгъан затладан ууакъ джаныуарланы, гаккыланы ашайды. Алай сан бири этеди, нек дегенде къушла джаныуарны джаны саулай табсала, ол ёлгюнчю тиймейдиле, джаралыны да джаны чыкъгъандан сора ашаб башлайдыла. Он къуш бир сагъатха ийнекни неда антилопаны джугъун да къоймай ашаб къоядыла. Хар бири бир джолгъа 5 килограмм эт ашайды, бек тойсала, бёлек заманны учалмай да турадыла. Аны ашхыны этни, терини, сюеклени эритген бла къалмай, мыллыкда болгъан аман аурууланы къурутады. Аны ючюн анга табигъатны санитары, дейдиле.
Чыгырбаш къушла кече уяларында турадыла, уугъа кюндюз чыгъадыла. Аланы юйреб башлагъан заманлары байрым (февраль) айдан къыркъаууз (сентябрь) айгъа дери болады. Эркек бла тиши къуш бир-бирине ёлгюнчюннге дери кертилей къаладыла, бир уяда джашаб турадыла. Ала кеслерини уяларын уллу, мийик тереклени бутакъларында саладыла, къаялада, таш оюлгъанлада орунлашханла да бардыла. Уяны теренлиги 60 сантиметр, кенглиги 1,3 метр болады. Аны эки къуш да бирге бутакъладан, хансладан, тюкледен, джюнледен ишлейдиле. Ичин пух бла тёшейдиле. Тиши къуш джылгъа бир гаккы табады, аны юсюнде экиси да кёзюу-кёзюу бир ай джатадыла. Бир айдан юсюнде акъ тюгю бла бек къарыусуз балачыкъ чыгъады. Эки къуш да анга бек къайгъырадыла. Аш келтириб, аны джыртыб, ууакъ этиб ашатадыла. Тёрт айдан балачыкъ уллу болуб, анга тюк чыгъады, къанатлары кюч аладыла да, учаргъа кюрешеди. Алты айдан ол кеси учуб башлайды, 4-7 джылдан юйюр къурайды.
Чыгырбаш къушну джаулары джокъдула, дерге боллукъду. Анга чабханны ол къанаты бла бир кере ургъанлай, башы къайгъылы этеди. Бу къуш башха къушладан эсе, мийикге кёлтюрюледи, ол 11 километрге дери чыгъалады. Ай медет, кёб ёлгенлери ючюн, аланы саны иги кёбеймейди.
Ол уллу къанатлы табигъатха, адамгъа да хайыр келтиргенлей турады.

Лепшокъланы Хусеин.

 

 
{jcomments}