Къойчуланы Дагирни джашы Аскербийни илму, алим чыгъармачылыкъ джашаууну хакъындан айтыла, джазыла келгенди. Бюгюн Аскербийни юйюню, юйдегисини, ёз халисини юсюнден хапар айтыргъа излейме. Къойчуланы Аскербий бла юй бийчеси Кулинаны от хоншулары болуб талай джылны джашагъаныма бек разыма. Хоншулукъда иги, ашхы, асыулу адамла бла джашаргъа ким да сюе болур.

Акъыллыдан  иги, акъыл сёз эшитесе, джашауда оюмлу боласа, ол хакъды. Къачан да, къалайда да эт джууугъунг узакъда къалыб, къууанчынга, къыйынлыгъынга да хоншунг биринчи джетиб кёлтюргюч болуучанды. Аскербий бла Кулина хоншулукъда хар миллетни адамыны да къыйын кюнюнде биринчи джетиучен эдиле. Къойчуланы Аскербийни мен горисполкомда экинчи секретарь болуб ишлегенинден бери таныйма. Андан сора талай джылдан КъЧКъПИ-де ректор болуб ишлей эди. Хоншулукъда аллай белгили къарнашым джашагъанына ичимден къууаннганлай тура эдим, алай а Къойчуладанды деб Аскербий мени башха хоншуладан артыкъ кёрмей эди, мен да андан тартыннгандан юй бийчеси Кулина бла джумушуму тындыргъандан башха энчи ушакъ да эталмай эдим, ушакъгъа Аскербийни заманы да болмаз эди. Юйню бир бёлюмюнде  кесини кабинетинде алим башын ёрге кёлтюрмей ишлеб туруучан эди. Къойчуланы юйлери къонакъсыз болмай эди, Кулина юйюню ичин таб тукъум джарашдырыб, кеси да аш-суу бёлмеге таймаздан берекет сала, тюрлю-тюрлю татымлы ушхууурла этиб, келген, кирген адамны да сыйламай иймей эди.

Къолумда эки ёксюз джашчыкъны абаданы ёсе келиб, институтда худграф бёлюмде окъургъа кёзю къараб, экзаменлени бере, ёте келиб, орус тилни экзаменинде абыныб, институтха киралмай къалады бир джыл. Мен, алайсыз да мугур болуб тургъан ёксюз джашны мыдахлыгъын сезиб, кёлтюралмай, комиссияда олтургъан устазлагъа болумуму да айтыб, алайда джылаб къойгъан эдим. Комиссияда олтургъан эки тиширыуну бири Байрамукъланы Зоя Хызыровнаны айтхан сёзлери бюгюн да эсимден кетмейдиле: «Сен бизге джылагъанча, Аскербий Дагировичге джыласанг, ол джашха болушмай къоярыкъ тюл эди, билмеймисе, къарнашынг ана джыламукъгъа джюреги бек эзиледи», - деген  эди. Андан сора юйге келиб, джашны биргеме алыб, Аскербийни юйюне барыб анга да болумуму айтдым. Аскербий джашха айланыб: «Сен керти да устазлыкъ окъууну сайлаб, сюйюб, сагъыш этиб, устаз болуб ишлерме дебми огъесе институтда окъугъан атлы болуб, баш билимли къагъыт алыргъамы излейсе? Кесинги, бизни да алдамай, керти айтханынгча эсе, къайсы предметде абыннган эсенг, бир джылны ичинде заманынг барды, окъууда билиминги ёсдюр, джюрегинги къыйнама. Аллах айтса, институтха да кирирсе», - деген эди. Джаш бир джылны окъуб, хазырланыб, Аскербий айтханча институтха да кирген эди. Къойчу улу кеслерин, ата-аналарын да аджашдырыб, «хо-хо да, институтха бир кирсем, баш билимни къагъытын алсам» деген сохталаны огъурамай эди. Къарыусузуракъ болса да, талпыгъан джаш адамлагъа джол ачаргъа болушур ючюн къалмагъанды.

Аскербий сохталарына къатыча кесини эки джашына да къаты эди. Аскербий бла Кулина эки ашхы уланны ёсдюргендиле. Бу эки асыулу адам бла эки ашхы уланларын къарачай джаш атала бла аналагъа юлгюлю юйдеги халда кёргюзюрчады. Арсен бла Альберт Къарачай шахарны 6-чы эмда 3-чю номерли школларыны бетлерин чыгъарыб, айырмагъа окъугъандыла. Арсен 6-чы номерли школну окъуу джаны бла «ара багъанасы» эди. Алай болса да Кулина джашчыкъларын артыкъ эркелетмей: «Сабийлигинде балангы джасандырыб кийиндирме, заманы бла омакъ, джасамма да кийинирле. Эркиши сабийни ауушдуруб киерге кийими болса болады, ач-джаланнгач этме ансы», - деб къоюучан эди. Арбазда башха сабийлеча джашчыкъла да оюннга сингиб тургъан джерлеринде, кёз байлана башласа, ата-ана балкондан «Арсен, Альберт!» дегенлей, олсагъатлай юйге айланыб къалыучан эдиле экиси да. Арсенни врач боллугъу сабийлигинден да белгили эди: хоншу-тийреде ауругъан болса, врач келгинчи бойнуна да фонендоскопну тагъыб ауругъаннга джетиб, къан басымын ёлчелеб, джюрекни ишлегенине къараб, биринчи болушлукъ этиб къоюучан эди.

Арсен нюзюр этгенича, школну алтын медалгъа тауусуб, Ставрополь шахарда мединститутха кесини билими бла кирген эди. Ызы бла Альберт 3-чю номерли школну алтын медалгъа бошаб, Ставрополда экономистликге окъуйду. Эки джаш да баш институтлары бла бирге бир кёзюуде дагъыда юрист билим да аладыла. Экиси да институтларын, кеслерини билимлери бла, къызыл дипломлагъа бошайдыла.

Мени анам: «Юйню, юйдегини тюзелгенин кёрсенг, аны юйде тиширыудан кёр», - деучен эди. Сёзсюз да, алайды, Кулина эки джашына, Аскербийге да букъу къондурмай, ажымсыз къарагъанды. Ставрополгъа эки джашчыгъына азыкъ къураб, Аскербийни къыйын, джууаблы ишинде кёлтюргючю, тутхучу болуб, билеклик этиб, юйюню ауурлугъун кеси башына алыб джашагъанды. Кулинаны юйдегисине салгъан къыйыны ызына да къайтды. Арсен бла Альберт экишер институтну джетишимли окъуб бошаб, Ставрополь шахарда бет джарыкълы урунадыла. Арсен Ставрополь крайны онкология аралыгъында баш хирург, специалист болуб ишлейди, бюгюнлюкде медицина илмуланы доктору атха ие болгъанды. Аны бютеу Ставрополь крайда ишини юсю бла сыйы, хурмети уллуду, махтау къагъытларыны, саугъаларыны, джетишимлерини юсюнден энчи очерк джазарчады.

Альберт юрист-экономист усталыкъны алгъанды, предприниматель болуб Ставрополь шахарда ишлейди, юрист илмуланы кандидаты атны джюрютеди. Арсен бла Альберт кеслерини къыйынларына юйле, машинала да алыб, юйдегилениб, бюгюнлюкде насыблы джашайдыла. Аскербий бла Кулинаны тёрт туудукълары барды. Коронавирусну кёзюуюнде эки джаш да кёзюу-кёзюу ата-анагъа Ставрополдан келиб, керекли затларын табдырыб, аланы ашарыкъ тюкеннге да иймей эдиле.

Баласындан къууаннган деген алгъыш толуб мен кёзюм бла бу юйдегиде кёргенме. Алимни энчи джашауундан хапарымы туракълатыб, юйюню, юйдегисини, онгнган юйдегилени юсюнден айтырым келгенини чуруму къандан, генетикадан да болур, алай болса да, балангы тюз ёсдюрсенг, ол тюзюуюн болмай мадар джокъду.

90-чы джыллада Совет Союз чачылгъан къыйын кёзюуде Къойчуланы Аскербийни Къарачай шахарда пединститутха ректор этиб салгъан эдиле. Ол кюнден башлаб, 1990-чы джылдан 2000-чы джылгъа дери, Къойчу улуну бойнуна къыйын, джууаблы, ауур иш тюшген эди. Ачха учуз болуб, инфляцияны заманында миллет ишсиз-кючсюз къалыб, къартланы пенсиялары тыйылыб, сабий ачха тохтаб, миллет бек инджилген эди. Алай болса да институтда ол заманлада ишлеген, окъугъан адамла кеслери шагъатдыла, Аскербийни кючю бла бир айны да институтну устазлары, башха ишчилери, студентле да джалсыз, стипендиясыз къалмагъандыла.

«Указ Правительства РФ о реабилитации карачаевского народа» деген къууанч хапар 1991-чи джыл келген эди. Биринчи сюйюмчю хапарны бизге Къойчу улу айтхан эди. Андан сора ыйых кюнлени биринде, биз кёзюбюзню да ачхынчы, Аскербийни башчылыгъы бла талай эркиши эртденгиде базардан бир мал алыб келиб къурманлыкъ этген эдиле. Кёб фатарлы уллу юйлени бютеу адамы да арбазда тепсиле къуруб, уллу къууанч этген эдик. Аскербий ол кюн алайда миллетни аллында орунсуз, зорлукъ джетген къарачай миллетни хапарын айтханында джюреги къозгъалмагъан къалмагъан эди.

Ол джыллада Къарачай шахарда пединститутну Черкесск шахарда технический институтха кёчюрюб, эки институтну бир университет этедиле деген хапар къарачайшахарчыланы мыдахландыргъан эди. КъЧКъПИ тюбю-тамыры бла къораса, Къарачай шахарда джаш тёлю орунсуз болуб, шахар да бир уллу элге ушаб къаллыгъын ким да ангылай эди. КъЧКъПИ-да окъугъан студентле къагъытларын алыб башха шахарлада институтлагъа кёчюб, устазла да аз-аз седирей тебреген эдиле.

Ол кёзюуде Аскербий кеси юйюне къонакъ болуб джашагъанды десек джангыллыкъ тюлбюз. Хоншула ол джыллада Аскербийни къараб кёрюрге да табмай эдик. Аскербий эртденбла ишге кетсе, юйюне кечени бир заманында келиучен эди, шахарда болмаса, Москвада, Москвада болмаса, Ленинградда болгъанын Кулинадан эшитиб къалыучан эдик.

1994-чю джыл Къойчу улу кючюн, къарыуун, билимин, болумун да джерлеб, тирилиги бла Къарачай шахарда институтну сыйыртмай къалдыргъандан да озуб, Москвада ёрлю къауумгъа тюбеб, университет атны бердирлик комиссиягъа да сёзюн ётдюреди. Институтну университет дараджагъа джетдирир ючюн къаллай бир иш этилгенин ангылагъан адамлагъа биледиле. Москвадан келген комиссияны оноуу бла КъЧКъПИ КъЧКъПУ атны алады.

Тынч, рахат, сабыр, «мен» деб кёкюрегин къакъмай, къычырыб да айланмай, Аскербий аллай уллу ишни  бардыргъанды. Къарачайшахарчыла бюгюнлюкде да Къойчу улу Аскербийге разылыкъларын билдиргенлей, «Аскербий кёб сёлешмей хорлаучуду» деучендиле. 1995-чи джыл Къойчуланы Аскербий дагъыда къарачай миллетге уллу иш этгенди. Ол кёзюуде белгили джазыучу Къагъыйланы Назифа  институтда къарачай эмда ногъай кафедрада доцент болуб ишлей эди. Кюнлени биринде мен юйде тургъанлай: «Зарима, сюйюмчю, ма сеннге саугъа, окъучу бу аламат китабны, сени къарнашынг Аскербий ненча джашыбызны «батмакъдан» чыгъарыб, ариулаб, Ата джурт къазауатны заманында джигитлик этиб, джигит ат берилиб, атларына ие болмай къалгъан къарачай уланларыбызгъа «джигит» атны бердиргенди», - деб, Назифа Аскербийни «Сыны и дочери Карачая – фронту» деген китабын меннге саугъагъа берген эди.

90-чы джыллада мен КъЧКъПИ-ни филология факультетини «Русский язык, русская литература, карачаевский язык, карачаевская литература» бёлюмюнде окъуй эдим. Орус тилден устазым Байрамукъланы Умар терен акъыллы, билимли, огъурлу адам эди. Мен староста болгъаным себебли устазла бла асламыракъ тюбешиучен эдим. Бир кюн Умар Зулкъарнаевич дерслеге келмей къалады. Ол институтну арбазында бети-къуту да кетиб, къолунда бир уллу морсыман портфели бла сюелиб тургъанын кёрюб: «Умар Зулкъарнаевич, бизден ёнгелебми къалгъансыз?» - деб кесича чам халда сордум.

«Зарима эгешчигим, мени институтда джауларым джетишедиле. Болгъанны, болмагъанны джазаргъа къалыб (анонимкала) мени бек джунчутхандыла бир къауумла», - деб, ахсыныб сёлешген эди. «Сизге не бла болушургъа боллукъду?» - деб соргъанымда, Умар Зулкъарнаевич сабыр ышарыб: «Огъай, Койчуева, сен меннге болушаллыкъ тюлсе, бир мадар бар эсе меннге болушурукъ Аскербий Дагировичди», - деген эди. Экинчи Умар Зулкъарнаевичге институтда тюбеб, толу хапар алдым. Ол хапарын айтыб Аскербийге разылыгъын билдирди. Умар (Къарачайлы) къарачай миллетни тарихин терен ачыкълаб, таукел джазгъаны ючюн къарачайны сюймегенле ёчюгюб къалгъан эдиле. Байрамукъланы Умарны чыгъармачылыкъ джазма хазнасын айтмай къойсакъ да, джангыз «Нартияда» деген китабыны къаллай багъасы барды. Байрамукъланы Умарны, алим, тарихчи, къарачайны белгили, сыйлы адамын, теблетирге Аскербий къоймагъан эди. Мен энди ангылайма Аскербий Москвагъа институтну Къарачай шахарда къалдырыб, университет атны  бердирир ючюн джюрюб тургъанын. Ленинградха джол салгъаны, уллу архивледе къарачай уланланы  Ата джурт къазауатда этген джигитлик ишлерин джылла бла тинтиб, къазыб ачыкълар мурат бла болгъанды.

Аскербийни джашауунда (1990-чы – 2000-чи джылла) ауур, сынамлы джылла болгъанларын ол кишиге да билдирмей эди. «КъЧКъПУ-ну юсюнде уллу къыйынынг барды» дегеннге бюгюн да Аскербий: «Биргеме ишлеген  коллективими  игилиги бла, Батдыланы Мустафаны кёлтюргючлюгю бла», - деб, намыслы, адебли алим кесине артыкъ махтау, бюсюреу излемейди. Алай болса да, тышындан къарагъаннга басымлы, рахат, сабыр адамча кёрюнсе да, миллетине джаны ауруб, джанын-къанын, саулугъун да аямай кюрешиб тургъаны, джюреги тохтаусуз миллетине ишлеб, ол джыллада джюрек ауруу табхан эди.

Биз, хоншула, джууукъ-тенг, биле эдик Аскербийни ауур ишин тохтаусуз бардыргъаны джюрегине бериб, джюрек ауруу хорлаб, Ставрополда больницада джатхан эди. Больницадан тирилиб къайтханындан сора да, Аскербийге джюрек ауруу къатылыб талай заманнга созулгъан эди. Кесини уланы Арсен ол кёзюуде врач усталыкъгъа окъугъанлыкъгъа, алкъын джаш эди, врач болуб да бошамай, болушлукъ да эталмай, атасына бек къыйнала эди. Миллетин сюйген адамны, миллет да, Аллах да унута болмаз. Ол джыллада Кулинаны гитче эгечи Сюйюнчланы Светлана КРЦБ-ны терапия бёлюмюнде баш специалист болуб ишлей эди. Къарачай районда Светлананы танымагъан, билмеген адам, ол бакъмагъан, болушмагъан адам да къалгъан болмаз. Светлана Аскербийни юйюне, ишге джюрюгенча, джюрюб, бир къолдан, Аллахны болушлугъу бла, Аскербийни багъыб аякъ юсюне салгъанды. Саулугъуна болушлукъгъа Аскербий бла Хубийланы Назир Къарачай шахарны паркында ушакъ да эте, эртден, ингир айланыучан эдиле.

Аскербий бюгюнлюкде да ишин бардыргъанлай, юйюнден, юйдегисинден да къууана, Къарачай шахарда джашайды. Къарачай-малкъар миллетни тарих сынджыры юзюлюб къалмасын деб, тинтиу-излем тарих илмула бла кюрешгенлей, къаламы бюгюн да къолундан тюшмейди. Къойчуланы Аскербий Шохлукъну ордени бла саугъаланнганды. Бюгюнлюкде да Къарачай-Черкесияны миллетлерини арасында джамагъат ишлени джетишимли бардырады. КъЧР-ни Башчысы Темрезланы Рашидни кенгешчисиди. Джанын-къанын да аямай, заманын эсеблемей, миллетини джарсыуун кесиникинден баш кёрюб, миллети ючюн джашагъан Аскербийча адамларыбызгъа «илмуланы джигити» деб айтырынг келеди. Разылыгъымы, хурмет этгеними билдире, Аскербийни туугъан кюню бла алгъышлайма, джашау нёгеринг Кулина тутхучунг болуб, эки уланынг эки къанатынг болуб, туудукъларынга этген муратынг толуб, узакъ ёмюрню джаша, багъалы къарнашым!

Къойчуланы Зарима.

 
{jcomments}