Уллу Ата джурт къазауатны джылларында нацист Германияны джеринде эмда аны бла бир иннетли болгъан къраллада, шахарланы къолайсыз районларында зорну кеминде джашатхан мекямла (гетто), тюрмеле дагъыда, аланы тышында да 14 минг концлагерле хайырландырылгъандыла. Нацистле тутмакъда ёлгенлени огъай, джанлары саулай мелиуанла бла адамланы печледе кюйдюрюб баргъандыла. Дагъыда химиялы газны ийиб, артыкълыкъ этиб да, кёблени къыргъандыла. Бир кесек къарыуу къалгъан къауум да адам кёлтюралмазлыкъ ауур ишледе ишлеб, халлары аманнга таяныб, ачлыкъдан, къарысуздан ёлгендиле. Аны бла да къалмай, джангы чыгъарылгъан дарманланы, аны кибик кёб тюрлю медицина экспериментлени ол джесирледе сынагъандыла. Айтыргъа, гитлерчи нацистле джесирге тюшген адамлагъа бюгюн бизлени ангыбыз кёлтюралмазлыкъ зорлукъла этгендиле.
Аллай эм уллу концлагерлени бири Германияда Бухенвальд шахарда орналгъанды. 1945-чи джыл алтотур (март) айда тутмакъла андан ары артыкълыкъны кёлтюралмай, барысы да бирлешиб, ол зорлукъгъа бирден къаршчы тургъандыла. Фашистле этген аманлыкъ ишлерини ызын тазалагъынчы, арттотур (апрель) айны 11-де алайгъа американ аскерле киргендиле, тутмакълагъа джетген зарауатлыкъны ачыкълагъандыла. Ол концлагерни къуллукъчуларын Нюрнбергде Халкъла арасы трибуналгъа бергендиле. Андан бери ООН къабыл этиб, ол кюнню бютеу къраллада Фашист концлагерледе джесирлени азатланнган халкъла арасы кюнюча белгилейдиле.
Экинчи дуния къазауат бошалгъандан сора талай джылны ала бла байламлы тинтиу ишле бардырылыб, нацистлени аманлыкъ ишлери толу ачыкъланнганды. 1958-чи джыл сюдю процессле джыйылыб, «Нюрнбергский процесс» деген 7-томлукъ уллу китаб Москва шахарда басмадан чыкъгъанды.
Анда немец оккупантла Ставрополь крайны джеринде терсликлери болмагъан адамлагъа салгъан къыйынлыкъларыны, артыкълыкъ этген аманлыкъ ишлерини юслеринден да джазылыбды. Аланы бири 1942-чи джыл Теберди курортну санаторийинде саулукъларына къарата тургъан сабийлеге адам кёлтюралмазлай азаб чекдириб ёлтюргенлерини юсюнденди.
Статистика ачыкълагъаннга кёре, ол тукъум концлагерледе гитлерчи фашистлени контролунда джесирлени саны 18 мелиуандан аслам адам болгъанды. Аланы бешден бири акъыл-балыкъ болмагъан сабийледиле. 11 мелиуан адамны дуниядан тюб этгендиле.
Бюгюнлюкде тарихчиле джазгъандан, Экинчи дуния къазауатны кёзюуюнде концлагерледе эмда гетто тюрмеледе Италияда 8000, Бельгияда 24000, Грецияда 65000, Австрияда 65000, Латвияда 80000, Францияда 83000, Трансильванияда 105000, Нидерландлада 106000, Буковинада 124000, Литвада 135000, Германияда 160000, Бессарабияда 200000, Венгрияда 200000, Чехословакияда 217000, Совет Союзда 1 мелиуан, Польшада 3 мелиуан адам ёлгенди.
Аллай тюрмелени бири Белоруссияны Витебск областыны Богушевск шахарындан узакъ болмай чегет ичинде болгъанды. 1943-чю – 1944-чю джыллада Витебск шахарда джашагъан адамланы да джесирге алыб, гитлерчи фашистле ол концлагерде 12 минг адамны тутхандыла. Урушну кёзюуюнде джесирлеге зор бла мекямла ишлетгендиле. Аны бла да къалмай, Совет Аскерни окъ-тобуну аллына тутмакъладан бёлеклени тизиб къырдыргъандыла. Ол джесирледен Совет Аскерни болушлугъу бла 8 минг адам сау къалгъанды.
Бизни республикада да, башха джерледеча, къазауатны джылларында джесир сабийле болгъандыла. Аладан бюгюнлюкде 8-и Черкесск шахарда джашайдыла.
1941-чи джыл элия (июль) айны 24-де Псков областда гитлерчи нацистле 15 джылы толмагъан къызчыкъны – Косарева Валентинаны - бирси тутмакъла бла бирге «Богуши» атлы концлагерге ашыргъандыла. Башында сагъынылгъан азаблагъа ол шагъат болгъанды, джарсыр ючюн да къалмагъанды. Уллу Ата джурт къазауат бошалыргъа Совет аскерчиле тузакъдагъыланы азатлагъандыла. Валентина Ивановна 1945-чи джыл аууз-герги (октябрь) айны 14-де Къарачай-Черкесиягъа кёчюб келгенди. Арттотур (апрель) айны 11-и анга ёмюрлюкге унутулмазлыкъ кюн болгъанды.
Алайды да, нацистлени халкълагъа салгъан къыйынлыгъын унутургъа, не кечерге джарамаз. Аланы азабындан ёлюб кетген сабийле, тиширыула, къартла, совет аскерчиле, джесирликде къырылгъан мелиуанла бла адамла ахыр тылпыуларына дери джаугъа къаршчы тургъандыла.
БАТЧАЛАНЫ Фатима.
