Къайсы джыл болгъанын унутханма, Гитче Къарачай районда устазланы джыйылыулары болгъан эди. Сёлешгенлени арасында Красный Восток элни тогъузджыллыкъ школуну директору Каблахов Аскер Бекмурзовични сёлешгенин бек джаратхан эдим. Алайда аны бла келишиб, къачан тюбеширигибизни белгили этген эдим. Айтхан кюнюбюзде тюбешиб, ушагъыбызны башладыкъ.
- Мен тюгел сенича, къарачайча, иги сёлеше билмесем да, къарачай тилде кесими кёлюмю ангылатыргъа боллукъма. Ариу тилигиз барды. Не да этиб, тилигизни тазалыгъын сакъларгъа кюрешигиз. Кёб къарачай джаш бла шохлукъ джюрютеме. Бир къауумлары къууанчларына да чакъырыучандыла, - деди Аскер Бекмурзович.

- Кесинги юсюнден бир хапар айтсанг эди…
- Мен Красный Восток элде 1942-чи джыл туугъанма. 1961-чи джыл туугъан элимде орта школну алтын медалгъа бошагъан эдим. Андан сора университетни филология факультетине кириб аны тауусуб чыкъдым…
- Устазны усталыгъын сохта заманынгда алыргъамы излеген эдинг?
- Тюзюн айтсам, школгъа баргъынчы ол, бу усталыкъны алыргъа деб мурат салмагъан эдим кесими аллымда. Биринчи классха барыб башладым. Биринчи классдан башлаб, 10-чу классха дери меннге эм бек багъалы, мен сюйген эки устаз бар эди. Эм алгъа ал башланнган класслада окъутхан Камбиева Хани Идрисовнаны юсюнден хапар айтайым. Бир да билимли, къайгъырыулу, джылы сёзлю устаз эди. Дерслерин да уста бардыра эди. Арабызда дауур этген сабий болса, анга урушмай эди. Къатына келиб, башын сылай:
- Сени эки ананг барды, - дей эди. - Биринчи ананг юйдеди, экинчи ананг менме да, мен школдама. Юйде биринчи ананг айтханны этмей къоймайса да, мени айтханымы да сен этерге керексе. Этмесенг джюрегим къыйналлыкъды, мыдах боллукъма. Мени мыдах этерге излемей эсенг, дерслени заманында тынч тур. Тынч турмасанг, сеннге ючюнчю «ананы» табарыкъбыз. Ол бизнича сеннге ариу айтмай урушуб турургъа боллукъду.
Хани Идрисовна алай таб къурашдырыб айта эди, биз барыбыз да аны сёзлерине ийнаныб, «ючюнчю ананы» къолуна тюшмез ючюн тынч тура эдик. Тёртюнчю классны мен сынамлы устазны кючю бла къуру бешлеге бошагъан эдим.
Мен сюйген, меннге юлгю берген экинчи устаз Кичева Лиля Джатсановна эди. Сегизинчи классдан башлаб, 10-чу классха дери окъутхан эди мени. Бу да билими, къайгъырыуу, адамлыгъы бла Хани Идрисовнадан артха къалмай эди. Хар сохтагъа энчи джол таба биле эди. Ма бу эки устаз меннге устазлыкъны джолун сайлатханла болгъандыла. Школну да алтын медалгъа бошаб, Тбилисиде кърал университетни филология факультетине кирген эдим окъургъа. Аны бошаб, филолог-кавказоведни усталыгъын алгъанымда, мени 1968-чи джыл Къалмукъ АССР-де Советский районда Саган-Нур элге джиберген эдиле ишлерге. Эки джыл ишледим. Орус тил бла литературадан, немча тилден да окъута эдим сабийлени. Устазла джетишмегенлери амалтын, кечеги школда да дерсле бере эдим. Деканатны комиссиясы эки джылгъа джиберген эди мени ары.
Мен Красный Восток элге къайтханымда, орта школубуз тогъузджыллыкъ школ болуб тура эди. 1970-чи джылдан башлаб, 1972-чи джылгъа дери устаз болуб ишледим. Артдан мени завуч этдиле. Завучлукъ этиб кёб турмадым: бир джыл ишлегенимден сора, ол а 1973-чю джыл эди, директор болдум. Ма андан бери директор болуб турама кесим окъугъан школда. Джылынг келсе, тирилигинги да тас этесе, замандан да бир къауум затла бла артха къаласа. Меннге ишден кет деб, киши айтмагъанды, джюрегим а айтады. Кесими орнуму билимли, къайгъырыулу джаш адамгъа берсем, юйде рахат олтуруб, туудукъланы ёсдюрлюкме.
- Аллай бир заманны директор болуб, ишлеб, джууаблы борчугъузну махтаулу толтуруб, тургъаныгъыз ючюн кърал да сый-бюсюреу этген болур?
- 1986-чы джыл «За трудовую доблесть» деген медалны алгъан эдим. «РСФСР-ны халкъ окъуууну айырмасы» деген атны Совет Союзну джылларында берген эдиле меннге. КъЧР-ни махтаулу устазы да болгъанма. РФ-ны бютеу билим бериуден сыйлы къуллукъчусума, урунууну ветераныма. 1988-чи джыл Москвада СССР-ни устазларыны съезди болгъан эди да Къарачай-Черкес автоном областдан делегат болуб баргъан эдим.
- Кърал джетишимли ишлегенинг ючюн сеннге сый-махтау берир ючюн къалмагъанды. Кесинг башчылыкъ этген устаз коллективни юсюнден не айтыргъа боллукъса?
- «Джангыз терек-чегет болмаз» неда «Джангыз терек-бау болмаз» деб айтыула бардыла. Сен тамам акъылман неда тулпар болуб къалсанг да, джангыз кесинг джукъ эталлыкъ тюлсе.
Аны амалтын, бизни джетишимлени болдургъан школну устаз коллективиди. Мен башчылыкъ этген школну мекямы 1928-чи джыл ишленнгенди. Кёб турмай мекямгъа 100 джыл толлукъду. Тышы, ичи да джангы ишленнген мекямчады. Устазла бла сохтала аяулу этиб джюрюйдюле мекямны хар затын. Андан сора да кърал керекли джерлерине заманында ремонт этгенлей турады.
Школда 14 устаз ишлейди. Ала 61 сабийни окъутадыла. Устазланы 13-ню баш билимлери барды. Аланы 6-сы баш категориялы устазладыла. «РФ-ны окъуууну сыйлы къуллукъчулары» деген атланы Хутова Лилия Камаевна, Тамбиева Фалина Хасановна, Хутова Светлана Сахатгериевна джюрютедиле. Кесинг кёресе, устаз коллектив алай уллу болмаса да, школну атын иги бла айтдырыб тургъанла кёбдюле. Ма аллай устазлагъа таяна, барыбыз да биригиб, школну атын иги бла айтдырыб турабыз Гитче Къарачай районда.
- Бу арт джыллада заманны излемине кёре ишлерге керек болгъаны бир къауумлагъа къыйыныракъ да тие болур?
- Барыбыз да билгенден, окъуу процесс компьютерлеге кёчгенди. Ол себебден, хар не да окъуу процессге кёре тюрленнгенди. Заманны излемине кёре ишлер ючюн, школну устазлары билимлерин ёсдюргенлей турадыла. Устазларыбыз конкурслагъа, фестиваллагъа къошуладыла. Джылны ичинде устазлагъа джараулу 30 чакълы тюрлю-тюрлю ишлени бардырабыз. Къысхасыча айтсам, устазла иги ишлерча, сохтала джетишимли окъурча болумла къуралгъандыла.
- Школну мекямы керекли затла бла баджарылыбмыды?
- Школда суу барды, талай джылдан бери аны ичин газ бла джылытабыз. Элге табигъат газ тартылгъынчы джунчур ючюн къалмай эдик. Чоюнланы солярка бла джылытыучан эдик. Энди уа классланы ичлери бирча температурада турадыла. Сабийле бир кёзюу бла окъуйдула. Дерсле тогъуз сагъатда башланадыла, кюнортадан ингирге бошаладыла. Школдан узагъыракъда джашагъан сабийлени автобус бла келтиребиз, юйлерине элтебиз. Гитче болса да, спорт залыбыз барды. Къыш айлада физкультурадан дерслени аны ичинде бардырабыз.
- Дагъыда школ джашаудан, сабийлени юслеринден, элигизден не хапар айтыргъа боллукъсуз?
- Элибизде спортну не тюрлюсю бла да кюреширге излегенлеге физкультура-саулукъ бегитиу спорт комплекс барды. Ол школдан узакъ тюлдю. Боксну, самбону, каратэни, баскетболну, волейболну сюйген джашчыкъла бла къызчыкъла ары джюрюйдюле. Комплексде сынамлы спортчула-тренерле ишлейдиле.
Школда сабийледен къуралгъан суратлау-чемерлик коллектив барды. Районда къууанч-зат болса, конкурсха, фестивалгъа къошулгъан бла къалмай, башха школла бла бирге концерт программаларын кёргюзюучендиле.
Бизни школда пионер организация да барды. Бюгюнлюкде организациягъа 40 сохта киреди. Школну кесинде къууанч-зат болса, пионер формаларын да кийиб, къызыл галстукларын да тагъыб, джууаблы ишлени бардырыргъа болушлукъ этедиле. Мен ненча джыл директор болуб ишлей эсем да, сохталаны арасында аманлыкъ иш этиб, бир сохта да полицияны сабий комнатасына тюшмегенди. Аманлыкъ ишлеге мен билгенден, сынагъандан тамадаракъ класслада окъугъан сабийле къошулуб башлаучандыла. Заман къыйын болгъанын сохтала ангылаб, дерследен сора юйлеринде тюрлю-тюрлю джумушла бла ата-аналарына болушуучандыла. Ийнеклерине, къойларына аш саладыла, суу ичиредиле. Юй джумушланы бошасала, дерслерин этиб башлайдыла. Алай бла аланы заманлары дерсле бла юй джумушладан къалмайды.
Школну директору болуб ишлегенли келир джыл 50 джыл толлукъду. Меннге 80 джыл болгъанды. Башында айтханымча, солур заманым джетгенди. Темир да ашалады дейдиле да, адам а темир тюлдю, джашай барса, къарт да, къарыусуз да болады, мен да бу экисине джууукълашыб келеме да, школ ишлени къоюб, туудукъланы ёсдюрюу бла кюрешиб башларыкъ болурма…
- Туудукъларынгы да эркелете, кёб джылланы ишлерча Аллах саулукъ берсин.Сёзюбюзню ахырында «Къарачай» газетни окъуучуларына бир-эки сёз айтсанг эди...
- Башында айтханымча, мен къарачайлыла бла кёбден бери шохлукъ джюрютеме. Кёб джарсыу сынагъан, ишни сюйген, адамгъа сый-багъа бере билген огъурлу миллетсиз. Хар биринги да этген ашхы муратларыгъыз толсунла!
- Сау бол, биргелей.

КЪОБАНЛАНЫ Махмут.