Мынчакъ бюртюклеча, бир-бирлерине ушагъан кюнле къызыу кетиб… огъай, учуб барадыла. Адамынг ёлсе бютюн да бек сезесе эмилик заманны джюрюшюн. Аны мыйынг бла тюл, джюрек бла ёлчелегенинг ючюн кёзюбюзге алай кёрюне болурму? Анда, джюрекни теренинде, орналгъан бушууну сёл болууу бла орузлама санаб барыучу кюнле бир-бирлерин тутмагъанлары ючюн болур, эшта, алай.
Аппа улу Билялны сагъына келдиле башыма бу сагъышла. Аны юсюнден Билялны уллу джашы Магомет бла юч-тёрт кюнню мындан алда редакцияда ушакъ этген эдик. «Халкъны къанатлары» деген цикл бла чыкъгъан ючюнчю китабын алыб келген эди меннге саугъагъа.
- Ол аны ахыр китабы боллугъун джюреги сезиб тура болур эди, басмадан чыгъарына бек ашыгъа эди. Алай а кёралмады. Къол джазмасын Майкоп шахарда китаб басмагъа берирге сёлешиб тура эди да, ауруб тургъанлай, тохтамай, мени да аллына сюрюб баргъан эди. Джолда бир-эки кере тохтаб, машинадан тюшюб, солуу алыб, джюрек дарман ичиб, алай джетген эдик. Ауушханындан сора чыкъды китаб басмадан…
Бу хапарны айтыб, ол китабдан да меннге юлюш этиб, атасыны редакцияда иш кабинетин тансыкълаб, бираз ушакъ да этиб кетди Магомет.
Бир иннетли адамла бёлек джылны бир ишни этиб, бир хауаны солуб, бирге туздам ашаб турсала, бир-бирлерине къарнаш-эгеч болуб къаладыла. Газет ишде ол зат бютюн да бек эсленеди, деб келеди кёлюме. Газетни редакциясы бир юйюрчады. Дуниясын ауушдуруб арабыздан бирибиз кетсе, бирден бушуу этиб, эт-дженг адамыбызгъача къыйналабыз. Бушуу кюнде ауушханны адамларыны джюреклерин джапсаргъан къайгъырыу сёзле айтыргъа, джазаргъа, мадар болса юйюн джокъларгъа кюрешебиз. Къууанч да алайды. Къууанч тепсидеги туздамдан иш нёгерлерибизге да юлюш этиб, аланы алгъышларын эшитсек да, бир тюрлю къууанабыз. Ол иш адетибизди. Ишни юсюнде бир-бирибизни иги ангыламай, айтышыб сирелгенибиз да болады – адамлабыз, мёлекле тюлбюз. Алай а ишни ол кёзюучюгю ётгенлей, ол да унутулады…
Бу затланы барын да Билял (джандетли боллукъ) ючюн сагъындым. Мен аны таныгъанлы 40-гъа джууукъ джыл болады да, киши бла даулашыб, къызарышыб, ауазын кёлтюрюб кёрмегенме. Дженгил хауасы бар эди, керексиз затха къатышмай эди. Аз сёлешиб, кёб ишлеген адам эди. Айта билгенича, тынгылай да биле эди. Сёзюнгю бёлмей, ахырына дери тынгылаб, джукъ сорсанг да акъырын джууаб бере эди. Редакция, джашы Магомет айтханлай, аны ата юйю болуб бошагъан эди. Тютюн тартыргъа, кофе ичерге бёлюннген минутлары болмаса, эртденбла кабинетде стол джанына бир ортургъаны бла ингирге дери шиндигинден ёрге турмаучан эди. Газет ишин да джарсытмагъанлай, суратлау чыгъармалары бла да кюреше эди. Солуу кюнледе да келиб ишлеучен эди. «Мында юреннгенме да, юйде ишлеялмайма», - деучен эди. Арт джыллада джазгъан китаблары хазна къалмай бары да мында джазылгъандыла, десем джангылмазма.
Ары дери Къарачай-Черкес кърал пединститутну филология факультетин бошаб, 20 джылны радиода ишлеб, Москвада М. Горький атлы литература институтну драматургия джаны бла баш курсларында окъуб чыгъыб, «бишген» джазыучу болуб келген эди газетге. Халисича, джюрюшю да сабыр эди, редакцияны узун коридоруну къыйырындан киргенлей кесин кёргюнчю аякъ тауушундан таный эдик. Сёлешгени да алай эди, бир къауумлача сагъыш этмегенлей, силдеб ийиб, айтхан сёзюне артда сокъураныучуладан тюл эди. Чамы-накъырдасы уа къачан да биргесине эди, буруннгу тойчу джашлача, таб чам эте биле эди, кишини джебегине джетмей, уллугъа уллуча, гитчеге гитчеча сёлеше эди. Ишден бел тюзете, мен ишлеген кабинетге акъырын кириб: «Алан, Ёзден улу, дюргенлик этгеннге санама, бек къыйын тиерик тюл эсе, былай атлаб, мени бла бир кофе ичсенг деб, тилекчиме», - деучюсюн унутмайма. Коллегаланы бири бир джолда: «Билял, бу назмуда бир тизгинин ангылаялмайма, сен бир айырсанг а», - деб къагъытны аллына салгъан эди. «Эшта, эшта, мен аны ангылаталлыкъ тюлме», - деб гырау отказны къуруб, къагъытын эрлай ызына узатхан эди. «Нек?» - деб бетине соруулу къарагъан эди ол бири. «Да, меннге фахму кече келеди, кече уа джукълайма да къалама», – деб кюлдюрген эди. Ма ол халда эди чамы-оюну. Къууанчлада Билял бла бир тепсиде кёб олтургъанма. Джылы аны бла тенгишле бар эселе да, сёзю таб джарашханы ючюн, джыйылгъанла хар къуру да тамаданы шиндигин анга теджеучен эдиле. Ол хал, ол джарашыулукъ, билеме, Аппа улуну кесини юйдегисинде да бар эди. Юй бийчеси Айшат да (къыз тукъуму Байрамкъулладанды) тамам аныча хауасы болгъан адамды. Экиси да эки джашны ариу халда ёсдюрюб, окъутуб, юй-кюн этиб, джашауну уллу джолуна чыгъаргъандыла. Туудукълары да ёсюб келедиле. Ишден башын солута, ала бла дачагъа барыб къууаныучу эди Билял.
Аппа улуну чыгъармачылыкъ джолу кеси бир энчи темады. Аны юсюнден профессионал литературоведле, критикле джазгъандыла, иги багъа бергендиле, энтда джазарыкъдыла. Джыйырмадан аслам китабны автору, поэт, драматург, публицист миллет адабиятыбызгъа, бурундан келген маданиятыбызгъа тыйыншлы юлюш къошхан фахмулу къаламчыларыбызны бири эди. Халкъына къойгъан тин хазнасы аны китабларыдыла, театрда салыннган пьесаларыдыла, газетде чыкъгъан статьяларыдыла, очерклеридиле, радиотелеэфирде джырланнган джырларыдыла. Аны чыгъармачылыкъ фахмусу кёб сыфатлы, кёб тюрлю бояулу эди – аллын поэзиядан башлаб, артдан прозагъа, аны ызындан драматургиягъа, публицистикагъа кёче баргъанды. Джыргъа, музыкагъа да уста эди, 25-ден аслам назмусуна белгили композиторларыбыз макъам салгъандыла. Пьесалары уа 37 тилге кёчюрюлгендиле, 70-ден аслам профессионал театрны сахналарында кёргюзюлгендиле. Кёб джылланы ол Эресейни Джазыучуларыны союзуну драматургияны хакъындан советини члени, Къарачай-Черкесияда Джазыучуланы союзунда къарачай секцияны да тамадасы болуб тургъанды. Талай кърал саугъагъа тыйыншлы болгъанды ол. «Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти», «Эресей Федерацияны маданиятыны махтаулу къуллукъчусу» деген сыйлы атла бош берилмегендиле. Аны джашаудан кетгени миллетибизни тин хазнасына, аны ичинде, айхай да, ана тилибизде чыкъгъан газетибизге да къоранч болуб тюшгенди. Газетде ишлеген 36 джылыны ичинде кёб джаш къаламчыгъа къанат бергенди, тюз джол кёргюзгенди, кёб ашхы адамыбызны атларын чыгъаргъанды. Джазыучуну сагъышлары, оюмлары, дуниягъа къарамы къоюб кетген чыгъармаларында джашайдыла, ана тилибиз джашагъан къадарда джашарыкъдыла.
Бу кюнледе Билялны ауушханына джыл болады. Биз, биргесине ишлегенле, аны къайтарыб эсгере, игилик бла атын сагъынабыз бюгюн да. Джарыкъ джашауну джашагъанды, джарыкъ ыз къоюб кетгенди. Огъурлу, сабыр, рахатлы адам эди, джаны джарыкъ Джандетде рахатлансын.
Ёзденланы Якъуб.
