Ленинни орденине тыйыншлы болгъан джердешлерибизни атларын къайтарыу бла байламлы иш барады бусагъатда. Аны юсюнден мындан алда да басмалагъан эдик газетде. Аллай сыйлы адамларыбызны юслеринден бу рубрикада газет окъуучуларыбызгъа хапар бергенлей турлукъбуз.

Къарачайны тарихинде граждан къазауат бошалгъан кёзюуден башлаб Уллу Ата джурт къазауат башланнгынчы заманнга дери - 20 джылны узагъына - бизни тарихчилерибиз ол кёзюуге «алтын ёмюр» деб айтадыла. Алай демеклик, къралда экономиканы, культураны ёсдюрюу джаны бла эм джетишимли кёзюуге санайдыла бюгюнлюкде тарихчиле. Артыкъсыз да бек ол джыллада миллетибизни ичинден джигерле, алчыла, фахмулу адамла тюрлю-тюрлю санагъатлада уллу джетишимле этиб Къарачайны атын тау джуртладан тышында да айтдыргъандыла. Батчаланы Сохтаны къызы Баладжан да миллетибизни атын айтдыргъан адамларыбызны бири болгъанды.

Алайды да, Батчаланы Баладжан 1919-чу джыл Тебердиде туугъанды. Батча улу Сохтаны юйдегиси джерчилик, малчылыкъ бла кюрешген, кеси къыйыны бла джашагъан, ол джыллада тюз таулу юйдегилени бири болгъанды. Баладжан юйдегиде - къарнашы Юсюп бла эгечи Муслиджанны эм гитчелери – ючюнчю сабий болуб ёсгенди. Иш бла чыныкъгъан сабийле аталарына, аналарына болушханлай тургъандыла. Ала ауур ишди деб бир джумушну да тындырмай къоймагъандыла.

1920-чы джылланы ал сюреминде Сохта стауат къураргъа таблыкъланы джаратыб юйдегиси бла Архызгъа кёчеди. Баладжанны сабийлиги былайда ётгенди, ал башланнган школгъа да мында джюрюгенди. Бир талай джылны алайда джашагъандан сора, Сохта юйдегиси бла джангы къурала тургъан къарачай элге – Къызыл Октябргъа - кёчеди. Баладжан  элде джетиджыллыкъ школну тауусхандан сора, 1936-чы джыл, 17 джыл тюгел толмагъан таулу къыз «Сталинни джолу бла» («По пути Сталина») деген колхозда урунуб башлагъанды. Ауур ишден къоркъмагъан, джигер Баладжан звеносу бла бирге ол джыл огъуна уллу джетишимле этеди - бир гектар джерде 750 центнер гардош ёсдюргенди. Ол а, тенглешдирсенг, 1935-чи джылда джыйылгъан гардошну кёргюзюмюне кёре, тёрт кереге кёб болгъанды. Аны бла да къалмай, ол джыл бир гектарда 96 центнер нартюх битдиргенди. Таулу къызны джигерлиги, тирилиги эмда колхозда ишлеген бирси ишчилени да урунуугъа кёллендирген шартлары кесине эс бёлдюргендиле. Ол джыл огъуна Баладжанны Комсомолгъа аладыла. Алай бла 1937-чи джыл болумлу таулу къызны сабанчы бригадагъа башчыгъа теджегендиле. Аны бла бир звенода ишлеген беш къыз а бирери бирер звеногъа башчы боладыла. Кесин да джердешлери Къызыл Октябрь эл Советге депутат этиб сайлагъандыла.

Къара ишден къоркъмагъан Баладжанны, гардош, мюрзеу ёсдюрюуде джетишимлери кёлтюрюле «ишни сюйген сюйюмлю» дегенлей, аты айтылыб башлайды. Аны бла да къалмай, техникада, урлукъ ёсдюрюуде джангы мадарланы неда бирси джангылыкъланы эшитсе, аланы толу билирге, таймай аланы урунууда хайырландырыргъа ашыкъгъан шартлары аны андан да уллу джетишимле этерге учундургъандыла.

1938-чи джыл таулу къыз бир гектардан 452 центнер (45тонна бла 200 килограмм) гардош алгъанды. Баладжанны ол джетишимлерини юсюнден область газетледе басмалагъандыла. Миллетге ашхы юлгю болуб, махтаугъа тыйыншлы болгъанды. Ызы бла Баладжанны партиягъа кандидат этедиле. Бир джылдан сора Коммунист партияны келечиси болады. Партияны Зеленчук райкомуну бюросуна киргенди. Къарачай обкомну пленумуна эмда Комсомолну Орджоникидзе (бюгюннгю Ставрополь) крайкомуну къуллукъчуларыны тизимине сайлаб къошхандыла.

1939-чу джылдан а Баладжан Къызыл Октябрь элинде джангы къуралгъан РККА-ны 22-джыллыгъы атлы колхозгъа кёчеди. Ол кёзюуде область газетлени бетлеринде, аланы ичинде «Къызыл Къарачай» газетде да, таулу къызны джетишимлерини юсюнден талай статья басмалагъандыла. Алада чертилгеннге кёре, РККА-ны 22-джыллыгъы атлы колхозда да таулу къыз, уллу битим алыб, рекорд салгъанды. Гардош ёсдюрюуде кърал дараджада рекордуна Баладжан джангы мадарланы эмда техниканы хайырландырыб джетгенди. Ол кёзюуде область басмада: «Паша Ангелина бла Паша Кавардакны «Къызла, тракторланы джерлегиз!» деген чакъырыуларын этгенлеринде, Баладжан, биринчи болуб, звеносунда трактор бла танышыу, юрениу дерсле къурагъанды», - деб джазадыла. Ёсдюрген битими бла Баладжан Бютеусоюз эл мюлк кёрмючге къошулады. Анда къарачай тиширыуланы арасында биринчи болуб, Баш кёрмюч комитетни баш саугъасына – Алтын медалгъа - ие болады. 1940-чы джыл алтотур (март) айны 6-да уа СССР-ни Баш Советини Президиуму, бегим чыгъарыб, Батчаланы Сохтаны къызы Баладжанны эл мюлкде уллу джетишимлери ючюн СССР-ни баш саугъасы бла – Ленинни ордени бла - саугъалагъанды. Орденни анга Москвада, Кремлде, СССР-ни Баш Советини Президиумуну Председатели М.И.Калинин, энчи алгъышлаб, кеси бергенди. Аны юсюнден 1940-чы джыл алтотур (март) айны 18-де чыкъгъан «Орджоникидзевская правда» край газетде басмаланнганды.

1939-чу джыл эндреуюк (декабрь) айда Баладжанны Къарачай область Советге депутатха сайлагъандыла. Ол джыллада Баладжан Къарачайда стахановчу къозгъалыуну эл мюлкде алчысы болгъанды. Талай кере край бла областны газетлеринде уллу джетишимлеге къалай джетгенини эмда энчи сынамыны юсюнден джазыб, хапар билдириб, кесичалагъа юретиб тургъанды. Аны аты Къарачай автоном областны Махтау китабына да джазылгъанды.

Алай болса да, 1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айда баш иеси Мелекаланы Сеитни джашы Азрет Уллу Ата джурт къазауатха кетиб, анда башсыз болуб, джюрек ауруулу болуб тургъан Баладжанны ууакъ юйдегиси бла Орта Азиягъа ашырыб, кёчгюнчюлюкню азабын сынатхандыла. Ол Къыргъыз ССР-ни Сталин атлы районуну Садовое элинде джашагъанды. Анда джазыуун Боташланы Асхат бла бир этеди. Алагъа къызчыкъ – Соня -тууады. Къачан да ауур ишден артха турмагъан таулу тиширыу «Путь коммунизма» колхозгъа ишлерге джарашады. Эл мюлкню айнытыуда алчы болуучу, болуму-джигерлиги ючюн Баш кърал саугъагъа ие болгъан таулу тиширыугъа кёчгюнчюлюкде Ленинни ордени да болушалмайды. Баладжан джюреги асыры къыйналгъандан, кёб соруугъа джууаб табалмай, андан ары кёлтюралмай, саулугъу юзюледи. Къыйын ауруб тёшекге тюшеди. Бютеу Совет къралны тиширыуларына юлгю болгъан таулу тиширыу, кёб турмай, 31 джылында, 1950-чи джыл арттотур (апрель) айны 16-да ауушханды (джандетли болсун). Аны сабийчиклери – Галя бла Соня - ёксюз къаладыла.

Алайды да, Баладжанны юсюнден толу хапарны газетни бетинде джазыб бошаб къоярча тюлдю. Аны туугъан джуртуну хар ташы, топурагъы, Къобан сууу, сабанлары ахыр кюнюне дери Баладжанны тюшюне келгенлей тургъандыла. Узакъ джуртлада сюргюнню азабын толу сынагъан къыйын кюнледе да Баладжан Къарачайны сабан тюзлеринде энтда битим ёсдюрюрге, фашизмни къыйынлыгъындан джарсыгъан эл мюлкню аякъ юсюне салыргъа деген умутларын юзмегенлей, ышаныб сакълагъанды. Джигер къызыбыз Батчаланы Баладжан джашлай дуниядан кетсе да, аты бюгюн да миллетни эсинде джашайды. Миллетибизге сый, махтау келтирген адамларыбызны атларын халкъгъа белгили этерге, аланы джетишимлерини юслеринден хапар берирге барыбызны да борчубузду.

 

БАТЧАЛАНЫ Фатима

 
{jcomments}