Къарачайны таулу джуртунда бурундан бери да эл мюлкде баш орунланы бирин малчылыкъ санагъат алады. Ата-бабадан келген усталыкъны къурутмай, бусагъатда аны бла кёб джигер адам кюрешеди. Мен хапарын айтыргъа излеген Токъланы Магометни джашы Эльдар да аланы бириди.

Токъ улу 1985-чи джыл абыстол (ноябрь) айны 14-де Джёгетей Аягъы шахарда туугъанды. Алайда сегиз классны бошагъандан сора, Токъланы юйдегилери Черкесскеге кёчедиле. Эльдар школну бошагъанындан сора, 1999-чу джыл, Ставрополда Аграр университетге кириб, 2004-чю джыл аны электрификация факультетин джетишимли тауусады. Андан сора 2005-чи джыл Ростов кърал университетге кириб, аны да юрист факультетин айырмагъа тауусханды. Ол окъугъан баш окъуу учреждениелеринде ариу халисин кёргюзе, джамагъат ишлеге да къошулгъанлай тургъанды.

Атасы Магомет «Горный» совхозда ветеринар врач болуб талай джылны уруннганды. Адамла айтханнга кёре, ол усталыгъына толу берилиб ишлегенди. Маллагъа кече-кюн демей къарагъанлай, къан алгъанлай, дарман салгъанлай, ауруу чыгъыб къалмасын, мал ёлмесин деб, сынамын, билимин аямайын кюрешгенди. Кърал аны тири адам болгъанын эслеб, ол совхозда управляющий къуллукъгъа салады. Этиллик ишни, джумушну кесиникича кёрюб кюрешген адам бу джууаблы ишин да сый бла толтургъанды. Совхозну джумушун этгенден сора да, ол энчилени джашау болумларына, джарсыуларына да эс бёлюб, кёб адамны разы этгенди. Анасы Ёлмез юйде джети сабийге, тёрт джаш бла юч къызгъа, къарагъанды. Джюрек джылыуун алагъа бере, сабийлерин ариу халили этиб ёсдюрюрге джашауун атагъанды.

Магомет, малдан сынамы, билими болгъан адам, джашларын биргесине алыб, алагъа хар затны юрете, мал бла кюрешиб башлайды. Атасы ауушханындан сора, Эльдар эки гитче къарнашы Расул бла Руслан да биргесине, аналары Биджиланы Хаджиахматны къызы Ёлмез да алагъа болуша, атасы тутхан усталыкъны атыб къоймай, аны ызын бара «Чолпан»

деб джангы мюлк къураб, малларын кёб этер муратда иш бардырыб башлайды. Уллулары Мухтар Кавказскийде ГАИ-де ишлейди.

Эльдар айтхандан, ала мал къошларын джашагъан джерлеринден Кавказскийден узакъ болмай, Приозёрныйде, салгъандыла. Биринчи бир кесек тууарлары болгъанды. Аланы санын ёсдюре 26 ийнек этедиле. Аны бла тохтаб къалмай, туугъан бузоуланы тишилерин ёсдюрюб ийнекле эте, эркеклерин сата, аланы орнуна да тиши малла ала, тууар малны санын кёбейтедиле. Бусагъатда 160 тууар мал айландырадыла. Ийнекле Къобан водохранилищени къатында кютюледиле. Алайы аламат джерди, гокка хансдан джасалгъан узун сыртланы, кюн бетлени, чегет бауурланы кюн джылытханлай турады. Мийик тау джайлыкъладача, алайда ханс дамлыды, татымлыды. Овечка суу Токъланы джерлерини ичи бла барады. Ол маллагъа аламат болум къурайды.

- Энчи мюлкде мал къалай тургъанына кёре, хайыр да алай келеди. Сют берген ийнеклени джай иссиде, кюн ётюб малла ауруб къалмазча сууну джагъасында неда салкъын джерде тутаргъа керек болады. Ала таза, сууукъ болмагъан суу ичселе игиди. Малланы сютлю, этли тюрлюлери бардыла. Малчы кесине кереклини къурайды. Биз малны эки тюрлюсюн да тутабыз. Сют берген маллагъа айырыб иги къарайбыз. Саугъан сютюбюзню сют алгъан заводха ашырабыз. Семирген эркек малларыбызны кесиб, тюкенлеге, базарда эт сатыучулагъа беребиз. Къыш сууукъда ийнеклени тюблерин джылы этерге кюрешебиз. Ашха табхан затыбызны беребиз, асламысына бичен бла силосну хайырландырабыз, комбикорма бергенибиз да болады. Аш кюнюне эки кере салабыз. Къарыулу къарыусузну урмазча малланы такъгъан да этебиз, юреннген ийнеклени такъмагъанлай да сауабыз.

Ветеринар къуллукъну джоругъуна кёре, ветеринар врачлагъа айтыб малладан къан алдыргъанлай, алагъа дарман салдыргъанлай турабыз. Малгъа къарагъан сагъатда ариу айта турсанг, ол иесине юрениб къалады, - дейди Эльдар.

Токълары малладан сора да атла бла кюрешедиле. Аланы бусагъатда 118 атлары барды. Аджир джылкъыны бир къауум этиб кютюб айланады. Ала

байталладыла. Ёсген эркек атла бла тайлагъа башха къарайдыла. Джылкъычыла кёз туурадан бир атны да ычхындырмай, таб болум къурагъанлай турадыла.

Эльдар айтхандан, ат адамны кёрюрча аны аллында барыргъа керекди. Ол билмегенлей адам джууукъ барыб къалса, илгениб аякълары бла уруб алыргъа неда ауузу бла къабаргъа боллукъду. Атны къулагъы иги эшитеди, аны ючюн адамны ауазына ол эс ийиб, анга къаллай мурат бла джууукъ баргъанын сезерге боллукъду. Адам атдан къоркъургъа керек тюлдю. Ол аны дженгил ангылайды. Терс зат этсе къычырыргъа неда аны урургъа болмайды. Рахат ауаз бла терслигин билдириб къояргъа керекди. Адам атны джумушакъ ауаз бла махтаса игиди. Бойнундан къагъаргъа, сыларгъа болады. Ол аны махтагъаннга санаб, иесине ышанырыкъды, нёгер боллукъду, башханы да сыйларыкъды. Ат адамны джюрюгенинден да таныйды.

Эльдар аны тышында чабакъла бла да кюрешеди. Къарнашла Овечка сууну юсюнде кёл сатыб алыб, анда чабакъла тутадыла. Ставрополь крайдан карпны, сазанны, акъ амурну, толстолобну малёкларын алыб келиб кёлге ийиб, алагъа аш бериб юч джылны ёсдюредиле. Уллула болгъандан сора тутуб кеслери базаргъа чыгъарыб сатадыла. Эльдар айтхандан, карпла бек рахатдыла, адамны къолундан ашаргъа боллукъдула. Ала сууну башында джюзедиле, бир джанларындан джатыб, сууну юсюнде джукълайдыла.

Башлагъан ишлерин тыйыншлысыча толтургъан джигер джашла бу ишни да сый бла баджарадыла. Алыучула бла келишиб, аланы разы этедиле.

Ишден къоркъуб, джукъ этерге излемей, юйде тургъан, орамланы санаб айланнган иги тюлдю. Адам бир ишни тутуб, аны аягъына дери джетдирирге мурат этиб, эриниб къоймай, арыса-талса да аны атмай кюрешсе, хар неси да иги боллукъду, ол ишинден къууанмай да къаллыкъ тюлдю.

Лепшокъланы Хусеин.

 
{jcomments}