(Гузеланы Жамалны 80-джыллыгъына)
Къабарты-Малкъар Республиканы илмусуну сыйлы къуллукъчусу, филология илмуланы доктору, профессор Гузеланы Магометни джашы Жамал 1940-чы джылда Огъары Джемтала элде туугъанды.
Аны сабий джыллары туугъан элинден узакъда - кёчгюнчюлюкню тутмагъында - ётгендиле. Жамал эгиз нёгерчиги бла бирге миллет кёрген къыйынлыкъланы толусу бла сынайды. Минг-минг джылланы сакъланыб келген ана тилини киши джерде сыйы тюшгенин, теблене, таркъая, тас бола тебрегенин кёзю бла кёрюб, джюреги сынады. Ма ол заманда огъуна уяннган болур эдиле джаш джюрекде миллет сезимле, ана тилине уллу сюймеклик…
1957-чи джыл Гузеланы юйюр, саулай миллет бла бирге, туугъан джерине къайтхандан сора, Жамал Тёбен Джемтала элни интернат школун бошаб, Къабарты-Малкъар кърал университетни орус-малкъар бёлюмюне киреди, 1964-чю джыл университетни джетишимли тауусуб, туугъан элине устаз болуб къайтады.
Ана тилден сора да, ол окъуучуланы немец тилден, орус тилден, орус адабиятдан да окъутады, школну директоруну орунбасары болуб да ишлейди. Тутхан ишин деменгили, бет джарыкълы тындыра билгени себебли, аны элде сыйы мийик дараджагъа чыгъады, миллетден разылыкъ да табады.
Орус тил бла къарачай-малкъар тилни терен билгени себебли, Жамал аланы школ практикада бир-бирлери бла тенглешдирген бла къалмай, илму дараджада тинтиб башлайды. Алай бла, илмуну джолун сайлаб, 1970-чи джыл Гузе улу Къыргъызстанны ара шахары Фрунзеде университетни аспирантурасына киреди, 1972-чи джыл «Сопоставительная фонетика
русского и карачаево-балкарского языков» деген кандидат диссертациясын джетишимли джакълаб, ол джыл огъуна Къабарты-Малкъарны илму-излем институтуна киреди. Кёб турмагъанлай, аны тамада илму къуллукъчу этиб саладыла, аны ызындан къарачай-малкъар тил бёлюмню тамасы къуллукъгъа кёчюредиле.
Алай бла Гузе улуну ана тилине къуллукъ этиуге учунмакълыгъы джанына-къанына, иннетине кючлю сингеди эмда илму джолну мийик дараджасына чыгъарады. КъМИИИ-де ишлей тургъанлай, 1986-чы джыл къралыбызны ара шахары Москвада «Теоретические основы составления толковых словарей тюркских языков» деген темагъа доктор диссертациясын джетишимли джакълайды.
Институтха къайтхандан сора, къарачай-малкъар тил билимде амалсыз баджарыллыкъ джумушланы эсеблеб, Гузе улу ишни башлайды. Миллет тилибизни лексика къурамы да, грамматика ресурслары да аны бай тиллени бири болгъанына шагъатлыкъ этедиле. Алай а тил байлыкъны бир джерге джыйыб, аны тамамландыргъан китабла – сёзлюкле - джетишмегенлери, сёзлюклени кёб тюрлюсю алкъын джарашдырылмагъаны аны къайгъы этдире эдиле. Ол заманда Къарачайда Сюйюнчланы Ханафийни башчылыгъы бла джарашдырылгъан Къарачай-малкъар-орус сёзлюк (Москва,1989 джыл) алкъын чыкъмагъан эди. Уллу сёзлюкледен джангыз Орус-къарачай-малкъар сёзлюк (1965 дж.) болмаса, хазна сёзлюк джокъ эди.
Сёзлюклени джарашдырыу иш тамам «ийне бла кёр къазгъан» кибик болгъанлыкъгъа, Жамал бир талай джылны ичинде 10-дан артыкъ тюрлю-тюрлю сёзлюклени джарашдырады. Аланы санында кеси энчи эмда башха алимле (Ахматланы Ибрагим, Созайланы Борис, Улакъланы Махти, Махийланы Людмила д.б.) бла джарашдыргъан сёзлюклерин белгилейик: «Малкъар тилни
школ орфография сёзлюгю» (1982, 1999); «Малкъар тилни орфография эмда пунктуация джорукълары» (1991); «Къарачай-малкъар тилни ангылатма сёзлюгю» (1996, 2002, 2005); «Малкъар тилни школ ангылатма сёзлюгю» (2000); «Малкъар-орус школ орфография сёзлюгю» (2003); «Къарачай-малкъар тилни омонимлерини сёзлюгю» (2013); «Къарачай-малкъар тилни малкъар ц/з диалектини къысха сёзлюгю» (2015); «Къарачай-малкъар тилни антонимлерини сёзлюгю» (2016) эмда «Къарачай-малкъар тилни синонимлерини сёзлюгю» (2017).
Айтыргъа, бу сёзлюкле ёмюрден ёмюрге, тёлюден тёлюге тилибизни тыбыр ташлары болгъанлай турлукъдула. Иги да дейсе, миллетни тили бла маданият байлыгъы эм алгъа сёзлюклени кючю бла сакъланадыла. Сёзлюклени тилни айнытыуда, аны литература мардасын тамамлауда магъаналары бек уллу болгъандан сора да, ала джаш адамлагъа тилни билдирирге, аны сюйдюрюрге уллу себеблик этедиле. Гузеланы Жамал лексикографияны теориясын деменгили тинтиб, анга кёре практика джаны бла – аланы джарашдырыу ишле бла - кёб кюрешгенди. Алай бла алимни акъылы, билими, дуниягъа кёз къарамы анга илму ишлерин заманны излемине, тил болумгъа кёре джазгъан бла къалмай, аланы тил практикада хайырландырыргъа онг бергендиле.
Гузеланы Жамалны илму эмда илму-методика китабларын да энчи белгилерге тыйыншлыды: «Сопоставительная фонетика русского и карачаево-балкарского языков (К вопросу о лингвистических основах русского произношения в балкарских и карачаево-балкарских школах)», «Основы карачаево-балкарской орфографии», «Проблематика словника толковых словарей тюркских языков»; «Семантическая разработка слова в толковых словарях тюркских языков», «Бусагъатдагъы къарачай-малкъар литература
тил. 1-чи кесеги», «Къарачай-малкъар тилни тинтиуню тарихи эмда проблемалары», «Школда малкъар тилни окъутууну проблемары», «Бусагъатдагъы къарачай-малкъар литература тил. Морфемика, морфонология, сёз къурау. 2-чи кесеги», «Проблемы полисемии и омонимии в карачаево-балкарском языке», «Семантический способ словообразования в тюркских языках», «Лингвистические основы обучения русской орфоэпии в балкарской школе», «Карачаево-балкарская фонетика», «Актуальные проблемы фонологии карачаево-балкарского языка», «Фразеологизация свободных словосочетаний и предложений в карачаево-балкарском языке» (Мызыланы А.М. бла), «Проблемы внутриглагольного словообразования в карачаево-балкарском языке» (Таукенланы Дж.М. бла), «Однокоренные синонимы в карачаево-балкарском языке» (Ахматланы М.А. бла). Белгиленнген илму эмда илму-методика ишле къуру къарачай-малкъар тил билимни тюл, саулай да тюркологияны бай хазнасыдыла.
Арт джыллада Къабарты-Малкъар илму аралыкъны Гуманитар тинтиуле бардыргъан институтуну къарачай-малкъар тил бёлюмюню илму къуллукъчулары джарашдыргъан «Современный карачаево-балкарский язык» (2016, 2018) деген эки китабдан къуралгъан къыйматлы илму иш басмаланнганды. Анда къарачай-малкъар тилни фонетикасына, фонологиясына, орфоэпиясына, орфографиясына, лексикологиясына, фразеологиясына, морфемикасына, морфонологиясына, сёз къураууна, синтаксисине да тынгылы къаралады, тюркология илмуну айныууна себеблик этеди. Аны биринчи томуну баш редактору профессор Гузеланы Жамалды.
Айтырыгъа, Гузеланы Жамал 11 сёзлюкню, 15 илму монографияны, университетни устазларына джораланнган 30-дан артыкъ окъуу-методика болушлукъну, окъуу программаланы, студентлеге методика болушлукъла бла
сынау ишлени, 5-чи классны окъуучуларына школ-окъуу китабны да джарашдыргъанды.
Гузе улуну илму ишлерини барысына да – 400-ден артыкъ ишге – багъа бичген къой, аланы санаб чыкъгъан да къыйынды. Ол, илму ишлерини тизимин къатлар ючюн, кёбейтир ючюн деб, бир кюнню да ишлемегенди. Тематикасыны кенглиги, илму ишлерини теренликлери анга шагъатлыкъ этедиле. Уллу алим илму кертиликни джолундан таймай, ана тилибизни ачыкъланмагъан джерлерин тинтиуню, илму эсеблени тил практикагъа сингдириуню бюгюннге дери кесини баш борчуна салыб келгенди.
Гузеланы Жамал кесини фахмусун, билимин устазлыкъ ишде да хайырландыргъанды. Ол 20-дан артыкъ джылны ичинде Къабарты-Малкъар кърал университетде профессорлукъ ишин тынгылы бардыргъанды. Университетни, кафедраны атындан ол халкъла арасы илму конференциялагъа тири къатышханды, аны магъаналы илму докладлары къралыбызны кёб шахарында эмда тыш къраллада да басмаланнгандыла.
Илмуну джолунда алимге сый берген затланы бири - аны халкъгъа, къралгъа хазырлагъан алимлеридиле. Ол джаны бла да Гузе улуну фахмусуна ёхтемленирчады: тёртеуленни филология илмуланы доктору эмда онеки адамны филология илмуланы кандидаты деген дараджагъа джетдиргенди. Ала бюгюнлюкде Къарачайда, Малкъарда да илму учреждениеледе, баш школлада бет джарыкълы къуллукъ этедиле.
Кёб джылланы узагъына кандидат эмда доктор диссертацияларын джакълагъанлагъа оппонентлик этиб тургъанды, илму китаблагъа, статьялагъа рецензияла джазгъанды, аланы асламысына редакторлукъ этгенди, илму джыйымдыкъланы редколлегияларыны члени болгъанлай тургъанды.
Ана тилин сюйген, аны джюрютюлюу, къуралыу амалларын тынгылы
тинтген, суратлау сёзню уста хайырландыра билген алим, къаламыны кючюн суратлау чыгъармачылыкъда да сынагъанды. Аны иги кесек назмусу бла тамсиллери «Коммунизмге джол» газетде, «Минги Тау» журналда да басмалана тургъандыла, алай а аланы Гузе улу кесини аты бла белгилемегенди, «Джеммал-эддин», «Мухаммат улу», «Къоркъмаз улу» деген «джашыртын» атла бла энчи басмалагъанды: 1993-чю джылда назмула бла тамсилледен къуралгъан «Джууукъларым, тынгылагъыз!» деген джыйымдыкъны да «Мухаммат улу» деген ат бла белгилегенди.
Гузеланы Жамал илму-устазлыкъ ишде джетишимлери ючюн Къабарты-Малкъар Республиканы Баш советини, Эресейни Билим бериу министерствосуну, Къабарты-Малкъарны профсоюзларыны грамоталары бла саугъаланнганды. Ол Халкъла арасы тюрк академияны, Эресейни тюркологларыны комитетини члениди. 2015-чи джыл ол Кърымшаухалланы Исламны медалы бла саугъаланнганды. «Къабарты-Малкъар Республиканы илмусуну сыйлы къуллукъчусу» деген атны джюрютеди.
Гузеланы Жамал Къабарты-Малкъар илму аралыкъны Гуманитар тинтиуле бардыргъан институтуну къарачай-малкъар филология бёлюмюне иги кесек джылны тамадалыкъ этгенди. Къарачай-малкъар тил илмуда кёб къыйыны болгъан алим бюгюнлюкде да институтда ишлеб турады.
Илму бла кюрешген адам, кеси тилин, халкъыны аууз чыгъармачылыгъын, адабиятын, маданиятын, тарихин билирге, тинтерге, аны тамбласын терен оюмларгъа борчлуду. Илмуну джолу джашауну ныхыт джолларыны бириди, анда даулашлы соруула аслам тюбейдиле. Алай а Гузеланы Жамал бюгюнлюкде да, Аллах берген фахмусун, джашау акъылын билим бла кючлей, илмугъа тыйыншлысыча къуллукъ этеди.
80-джыллыкъ юбилейине джетишимли джетген акъылман, джаш
алимлеге билеклик эте, илмуну излемлерин эмда энчиликлерин ангылата, акъыл сёзю бла эс табдыра, кеси сайлагъан илму джолдан таймай келеди. Аны билими, акъыл сёзю, джаш алимлеге къой, бизни барыбызгъа да хайырлыды.
Фахмулу алимибизни къарачай-малкъар тилни айныууна салгъан къыйыны бек уллуду. Бир ишексиз, аны адамлыкъ шартлары - тюз халиси, джюрек халаллыгъы, гитчеликден ишге чыныкъгъаны, кеси миллетин чексиз сюе билгени, адамлагъа сый бере билгени дагъыда башха асыл шартлары – бу къадар ишни тындырыуда себеблик этген болурла.
Алайды да, Гузе улуну миллетге этген джумушун толусу бла ангылагъан, анга разылыкъларын билдирирге излеген алимле кёб болгъанлары себебли, ала аны сыфатын толусу бла, тюз суратлагъан, илму къыйынына тыйыншлы багъа салгъан китабла чыгъарырла деб ышанабыз.
Биз бюгюн уллу алимибизни байрам кюню бла ачыкъ джюрекден алгъышлайбыз. Уллу Аллахдан тилеб, джюрек тынчлыкъ, кючлю саулукъ, узакъ ёмюр теджейбиз!
Алийланы Тамара, Улакъланы Махти,
филология илмуланы докторлары, профессорла.
