Тарихчиле, алимле билдиргенден, Кавказда къобуста X-чу ёмюрлеге дери да болуб тургъанды. Аладан Орус джерлеге XI-чи-XII-чи ёмюрледе джайылгъанды. Къарачайны ата-бабалары бу тахта ёсюмлюкню ол заманлада огъуна салыб тургъандыла. Уллу къазауатла болуб, халкъла къырылыб, адамла башларын къутхарыр муратда джер-джерге къачыб, джурт атылыб къалыб талай заман тургъандан сора, Къарчаны башчылыгъы бла къарачайлыла ата-бабаларыны джерлерине къайтыб, джангыдан джашау этиб тебрегендиле. Къарачай тукъумлу малла, терек, тахта кёгетле, башха ёсюмлюкле къуралыб башлагъандыла.
1943-чю джыл абыстол (ноябрь) айны 2-де къарачайлыланы Орта Азия бла Къазахстаннга кёчюргенлеринде къалыб кетген рысхылары, байлыкълары, хар затлары къуруб, джокъ болургъа джетгенди. Тахта кёгетле да алай болгъандыла. Урунууну сюйген, ата-бабадан келген селекционерлик къанларына сингнген таулула, эркинлик берилиб кёчгюнчюлюкден къайтыб келгенлеринден сора, чачылгъанны аякъ юсюне сала, хар затны джангыдан къураб башлайдыла.
Адамла айтхандан, джуртубузда, Огъары Тебердиде, къобустаны биринчи селекционерлик къанында болгъан Чомаланы Зулкъарнайны джашы Муралий салыб башлагъанды. Ауушханды, джандетли болсун. Мен аны юсюнден хапар билирге излеб аны юй бийчеси 83 джыл толгъан Салпагъарланы Хаджи-Муратны къызы Чомаланы Сапиятха тюбеб сёлешдим. Ол былай хапар айтады:
- Муралий Новороссийскийге базаргъа джюрюучен эди. Бир джыл Новороссийскийден къобуста урлукъла сатхан белорус къатынладан урлукъ алыб келеди. «Ата-бабаларыбызда эртделеде къобуста болуб тургъанды, аны кесин адам ашайды, чапыракъларын маллагъа береди, къобустаны джангыдан къураргъа керекди, бачхагъа бир салыб сынайым», - дейди. Мен: «Адамла не айтырыкъдыла? Бизде бусагъатда быллай джокъду», - десем да: «Салмай
къоярыкъ тюлме», - деб унамай салады. Суу салыб, чага этиб кюрешеди, не келсин къолай ёсмейди. Урлукъларын джыйыб къояды да, экинчи джыл биягъы шахаргъа барыб, башха урлукъ алыб келеди, бизни бачхада чыкъгъан къобустаны урлугъун анга къошуб: «Бизни тау джерледе иги къобуста ёсерге керекди», - деб, дагъыда джангыдан салады. Биягъынлай илипинле этиб суу салыб, тазалаб къарайды. Бу джол орта къобуста чыгъады. Аны да джаратмай, дагъыда базаргъа иши бла баргъан сагъатда, башха урлукъ алыб келиб, бачхада сайлаб иги къобусталаны урлукъларын джыйыб, къошуб джангыдан салады. Алай бла ючюнчю джыл иги къобустала ёседиле.
Тёртюнчю джыл бачхада ёсген эм иги къобусталаны урлукъларын джыйыб салады. Къобустала джер кёрюнмезча бачханы толтуруб ёседиле. Ол джыл талай тоннаны сатыб хайыр да тюшюрген эдик. Адамла ашаб кёрюб бек джаратхан эдиле. «Ма была, къарачай тукъумлу къобусталаны урлукъларыдыла!» - деб, хоншулагъа, джууукълагъа, башхалагъа бере эди. Ала да бир-бирине юлешиб, бизни тау ёзеннге къобуста джангыдан джайылады.
Бусагъатдагъы тюрлю-тюрлю тукъумлу къобустала тыкъдыла, ауурдула. Ол сатханнга игиди, хайыр келтиреди. Къарачай тукъумлу къобустала уа, алай ауур тюлдюле, джумушакъдыла, суулары кёбдю. Аланы татыуларын, дамлылыкъларын бары биле эдиле. Шахарчыла, башха джуртчула анга «Теберди къобуста» дегендиле. Тебердичиле бусагъатда башха тукъумлуланы кёб саладыла. Базарда теберди къобуста сатылыб бошалмай, башханы алмайдыла.
Бизни тау джерледе ёсген не тукъум къобуста да игиди, алай болса да, ата-бабабыздан келген къарачай тукъумлу къобустаны къурутуб къояргъа боллукъ тюлдю. Элде бусагъатда аны, кеслерине ашаргъа деб, айырыб салгъанла бардыла, - дейди Сапият амма.
Алимле айтхандан, къобустаны ашарыкъгъа къоша, саулай джылны кечинирге болады. Аны турмуш джашауда хар заманда, къыш, джай, къууанчлада да, хайырландырадыла. Къарачайлыла андан кёб тюрлю
ашарыкъ этедиле, алайлай бишириб да ашайдыла. Анда кёб тюрлю витамин барды. Ала адамгъа, артыкъсыз да джаз ала, организми къарыусуз сагъатда, бек керекдиле. Сёз ючюн, В1, В2, В6, Н, Е витаминле, минералла, органика кислотала, белокла, углеводла, шекер, каротин, башха затлары бардыла. Къобустаны сууу ашхынны иги ишлетирге болушады, ичегилени ичлерин джарашдырады, баш, сапыран, талакъ ауруулагъа джарайды.
Къарачайлыла бачхалада арыкъчыкъла этиб, тауладан саркъыб келген чокъуракъ сууланы кеслерине буруб, къобусталагъа суу салыб тургъандыла. Бусагъатда да алай этедиле. Теберди ёзенде ёсген къарачай къобустаны, башха тукъумлуланы да сыйлары артыкъ мийикди. Нек десек, Минги Тауну дарман хауасында, таза экология болумда ёсген къобуста адамны саулугъун кючлю этерге энчи юлюш къошады.
Джангы чыкъгъан «Эскалибур», «Пассат», «Амтрак», «Репорт», «Рамада» деген эмда башха тукъумлуланы арасында къарачай къобуста къуруб къалмайын, биз аны эсде тутуб, ата-бабадан келген хазнабызны кючюн джая барыргъа керекбиз.
Лепшокъланы Хусеин.
